Het begrip ‘de Verlichting’ deed tot voor kort enkel een belletje rinkelen bij lezers met een penchant voor geschiedenis. In de krant zou je er vergeefs naar hebben gezocht. Vandaag is dat begrip alomtegenwoordig in debatten en polemieken. Iedere geïnformeerde Vlaming weet ondertussen dat de Verlichting het moment was dat de gelovige kijk op de wereld het veld moest ruimen voor de ratio. De kerk veroordeelde dat rationalisme, maar zonder succes. Een rationele benadering van de werkelijkheid, zo vreesden paus en bisschoppen, zou het geloof ondermijnen. En dat is ook wat er is gebeurd.
Vandaag is het christelijk geloof grotendeels verdampt. De meeste katholieken zijn de facto agnosten geworden. Een typisch voorbeeld daarvan is wat de als katholiek bekend staande politica Wivina Demeester (CD&V) verklaarde in een interview met Tertio. Ze vertelde aan het christelijke opinieblad dat ze niet in een persoonlijke God gelooft en dat het hiernamaals voor haar betekent voortleven in haar kinderen en kleinkinderen. De Britse dichter en criticus Matthew Arnold zag al in 1867 wat er aan het gebeuren was: ‘De zee van het geloof die eens de wereld omsloot, trekt zich terug, en wij horen de melancholische echo van het wegebbende getij.’ (in zijn gedicht Dover Beach).
Moslimdiaspora
Maar soms maakt de geschiedenis een onverwachte bocht. De voorbije decennia vestigde zich in Europa een aanzienlijke moslimdiaspora. Er ontstonden parallelle gemeenschappen met een islamitische monocultuur. Voor de meerderheid van de moslims is een rationele kijk op de wereld haram. De waarheid – alle waarheid – staat in de Koran, het boek dat Allah zelf dicteerde aan de profeet Mohammed. De islamitische waarheidsvinding is onverzoenbaar met die van de Verlichting. Hier is wel degelijk sprake van een botsing van beschavingen, hoezeer ook dat om politieke redenen wordt ontkend. Het is de islam die de Verlichting uit de vergeethoek heeft gehaald.
De Verlichting uit evenwicht? kwam tot stand dankzij de denktank Itinera en bundelt vier essays die focussen op de Verlichtingswaarden als grondslag van onze moderne maatschappij. Een kwartet kan je het niet noemen, daarvoor is het verband tussen de bijdragen te los. Drie van de vier essayisten bekleden een functie bij Itinera: Leo Neels leidt de denktank, Marc De Vos is er directeur en Ivan Van de Cloot chief economist. Tinneke Beeckman werd voor de gelegenheid gerekruteerd. Een overzicht.
Essay 1: Tinneke Beeckman: Wat is de Verlichting?
De lezer kent Tinneke Beeckman ongetwijfeld van haar columns in De Standaard. Haar vlot leesbare bijdrage geeft een overzicht van het Verlichtingsdenken. Zij wijst erop dat in onze samenleving de Verlichting onder druk staat en dat het gevaarlijk is democratische verworvenheden als vanzelfsprekend te beschouwen. Tinneke Beeckman:
‘Daarbij komt dat de periode van de Verlichting juist aantoont hoe nauw elke politieke vrijheid samenhangt met het vrije recht om godsdienst of ideologie op de korrel te nemen.’ (p.17)
Essay 2: Marc De Vos: De rechtsstaat: vrijheid onder het recht.
De bijdrage van Marc De Vos graaft het diepst naar wat onze waarden vandaag bedreigt. Hij waarschuwt ervoor dat de politieke aanspraken van religieus-culturele minderheden de rechtsstaat in gevaar brengen. Het is wat impliciet verwoord, maar het gaat over de moslimgemeenschap. Die gemeenschap is al een tijdje verwikkeld in een partijtje armworstelen met de seculiere staat en eist een aparte juridische behandeling. Daaraan toegeven ondermijnt de rechtsstaat. De Vos:
‘Die fase is al ingezet, op schoolpleinen, in zwembaden, in ziekenhuizen, in luchthavens, in restaurants, in bars, en in de publieke ruimte zelf. Dat is het begin van een onzalige samenlevingsverkaveling die aan de poten onder de stoel van de rechtsstaat zaagt.’ (p.46)
En voor wie een ‘Europese islam’ als oplossing ziet:
‘Er is of kan geen Europese islam bestaan, niet omdat Europa christelijk is in plaats van islamitisch, maar omdat in Europa staat en burgerschap losstaan van eender welke religie, ook de islamitische. Er bestaan religies en er bestaan staten. De twee vermengen, verraadt een essentiële verworvenheid van de Verlichting en introduceert een sluipende officiële religiositeit in de staatsconstructie. Het is een knieval voor de traditionele vermenging van religie en staat in theocratische islamitische landen.’ (p.43)
Essay 3: Leo Neels: Uitingsvrijheid: het slagveld voor waarden en normen.
Neels, ooit nog directeur-generaal van VTM, behandelt de juridische problematiek die met de vrije meningsuiting samenhangt. Hij geeft een historisch overzicht en gaat dan nader in op het spanningsveld tussen wat juridisch geoorloofd is en wat niet. Het is allemaal best interessant, maar hier spreekt toch te veel de professor mediarecht.
Essay 4: Ivan Van de Cloot: Waarden als economische fundamenten.
De hoofdeconoom van Itinera duikt regelmatig op in de media als scherpe analist van onze economische kommer en kwel, en is altijd het beluisteren waard. Zijn essay is historisch van aard en wetenschappelijk onderbouwd. Van de Cloot toont aan hoe de waarden van de Verlichting hebben bijgedragen tot de economische bloei van ons werelddeel. Boeiend, maar het verband met het thema van de bundel is nogal losjes.
Epiloog: Leo Neels: Vivre ensemble.
De epiloog lijkt wel bij een ander boek te horen. Neels is blijkbaar geschrokken van zijn eigen schaduw. Die islamkritiek, wat zal men daarvan zeggen, moet hij gedacht hebben. De remedie was vlug gevonden: een epiloog waarin heftig wordt uitgevaren tegen het wij-zij-denken. Zelfs de filosofen van de Verlichting worden voor de politiek-correcte kar gespannen, samen met John Lennon. Luister maar:
‘Daarmee zouden we blijven hangen in wij-zij-retoriek, waaruit de grote denkers van de Verlichting ons sedert de achttiende eeuw wilden losweken. Dat zou achteruitgang zijn, geen vooruitgang. Let’s come together, right now!’ (p.103)
Angst voor de eigen schaduw
De angstvalligheid als het over de islam gaat, is al te merken op de voorpagina. De titel De Verlichting uit evenwicht? is een toch wat vreemde formulering. Bedoeld is De Verlichting in gevaar, maar dat was – voor Leo Neels? voor de uitgever? – blijkbaar een brug te ver. Ook de verwijzing naar ‘dominante religies’ (meervoud!) is verbloemend taalgebruik, want er is maar één religie die onze Verlichtingswaarden bedreigt. Maar zodra men iets kritisch zegt over de islam, vereist de politieke correctheid dat meteen ook het jodendom en het christendom naar het beklaagdenbankje worden verwezen. Bij de VRT en in De Standaard is dat courante praktijk.
Die bedenkingen nemen niet weg dat De Verlichting uit evenwicht? een aanrader is. Onze politici, die maar wat uit hun nek kletsen als het over de islam en de rechtsstaat gaat, moeten dringend het briljante essay van Marc De Vos lezen, wellicht de belangrijkste bijdrage tot het maatschappelijk debat sinds Het multiculturele drama van Paul Scheffer.
|
|
